Doedd dim llawer o feddwl gan R. Tudur Jones o Lloyd George. Dyma ddywedodd amdano unwaith:

…how does the individual Welshmen get his hands on the reigns of power? That was the question in the late nineteenth century and it was brilliantly answered by David Lloyd George. A Welsh man becomes a member of the ruling elite at London precisely by becoming one of them. He may sing Pantycelyn’s hymns in the front parlor at Downing Street on Sunday nights, but otherwise he must forget his nationality. That solution has been perfectly acceptable to hundreds of Welshmen.

Please follow and like us:

Mae Gruffydd Jones, Llanddowror yn enwog am ei waith arloesol gyda’r Ysgol Sul. Bu’n gymwynas fawr i’r iaith Gymraeg gan droi gwerin yn llythrennog a hynny trwy gyfrwng y Gymraeg. Ond mae sawl un yn dadlau nad oedd ganddo fawr o ddiddordeb mewn gwirionedd mewn “achub yr iaith” ac mae ei unig amcan oedd “achub eneidiau” a’i fod wedi sylwi mae’r ffordd mwyaf effeithiol o wneud hynny oedd trwy gyfrwng y Gymraeg. Er bod hi’n gywir i nodi mae’r lles ysbrydol oedd o ddiddordeb pennaf iddo, mae’n anghywir ysgaru’r ddau beth mewn gwirionedd gan fod Gruffydd Jones a’i gyfoeswyr yn gweld y ddeubeth fel unpeth. Anghywir felly yw i ni heddiw i geisio eu rhoi mewn blychau gwahanol – rhaid edrych ar y cwestiwn drwy eu byd olwg nhw, fel oedden nhw yn gweld y peth ar y pryd. Mae gweddill y post yn cut & paste allan o bennod gyntaf fy thesis.

…y mae i’w [Gruffydd Jones] genedlaetholdeb seiliau Beiblaidd sydd yn rhoi cadernid a bywiogrwydd i’w waith a’i ysgrifennu. Daw hyn i’r golwg yn ei syniadau am Ragluniaeth. Nid yw’r gair Rhagluniaeth eto wedi colli ei ystyr ddynamig, greadigol. Iddo ef, cabledd fyddai cyhoeddi fod popeth sydd, yn iawn. Ffolineb heb seiliau yn y Beibl fyddai cyhoeddi na ellir gwneud dim yn wyneb yr amgylchiadau ac mai’r unig beth sy’n aros inni yw eistedd i lawr a’n dwylo ymhleth a sibrwd ‘Fel hyn mae hi orau!’ Nid sêl ar batrwm statig yw Rhagluniaeth i Gruffydd Jones. Ac nid dyna oedd i John Calfin na John Penry na Walter Cradoc na Vavasor Powell. Rhagluniaeth yw’r hyn y mae Duw’n ei ewyllysio. Fel y mae’n digwydd, mae dynion yn eu balchder yn ceisio gwneud pethau sy’n groes i ewyllys Duw. Beth yw dyletswydd milwyr Duw mewn cyfwng felly? Mae’r ateb yn syml ac yn glir – ymladd. Peth creadigol yw Rhagluniaeth. Galwad i frwydr yn erbyn Philistia.2

Dehonglai Tudur Jones lif meddwl Gruffydd Jones fel pe bai’n dweud fod ‘diwreiddio’r Gymraeg a gorseddu Saesneg yn enw rhyw gyd-wladoldeb bas’ gyfystyr ag ‘ail-adrodd trosedd gwŷr Babel.’ Oherwydd bod y diwylliant Cymraeg yn un a ddylanwadodd Cristnogaeth yn drwm arno, a’r iaith Gymraeg yn iaith yr arferid y ffydd Gristnogol drwyddi, yma ym meddwl y Tadau Methodistaidd dechreuwyd gweld yr arfer o weld safiad ffydd a’r frwydr dros ddiwylliant y genedl fel deubeth oedd yn mynd law yn llaw’n naturiol.

1. Dyfynnwyd yn R. Geraint Gruffydd: ‘Ein hiaith a’n diwylliant’ yn Y Ffordd Gadarn – Ysgrifau ar Lên a Chrefydd gan R. Geraint Gruffydd, E. Wyn James gol. (Pen-y-bont a’r Ogwr: Gwasg Bryntirion, 2008), 97

2. R. Tudur Jones: ‘Cenedlaetholdeb Cristion’ yn Y Cylchgrawn Efengylaidd, Cyfrol 9, Rhifyn 4 (1968), 96

Please follow and like us:

Dydd Sadwrn diwethaf roeddwn i yng nghynhadledd ‘Trwy Ddulliau Chwyldro…?’ a drefnwyd gan Menna Machreth a Huw Lewis ar ran Prifysgol Bangor, Sefydliad Gwleidyddiaeth Cymru a’r Coleg Cymraeg. Roedd yn gynhadledd arbennig yn cloriannu hanes llenyddol a syniadaethol yr hanner can mlynedd diwethaf, diolch i’r trefnwyr. Yn ôl y disgwyl fe wnes i roi sylw i waith a meddwl R. Tudur Jones; ond efallai yn syndod i rai rhoddodd Ned Thomas, prif siaradwr y gynhadledd beth sylw i waith a meddwl Tudur Jones hefyd a hynny mewn perthynas a dadl enwog Tudur gyda Emyr Llywelyn – helynt ‘Cysgod y Swastica’.

Ond un peth carwn ymateb iddo oedd y sylw gwnaeth Ned fod cenedlaetholdeb i’w weld yn codi mewn ymateb i seciwlareiddio. Er fod dadl gref dros hynny, roeddwn i’n dadlau yn fy nhraethawd i fod y theori ddim cweit yn ffitio mewn yn daclus gyda’r patrwm Cymreig. Rhaid trafod rhywfaint ar waith Benedict Anderson felly.

Benedict Anderson yw un o’r theoriwyr cenedlaetholdeb mwyaf dylanwadol, ac un sy’n ein cynorthwyo’n arbennig wrth ystyried cenedl y Cymry a chenedlaetholdeb yng Nghymru. Cyhoeddodd Benedict Anderson ei gyfrol ddylanwadol Imagined Communities yn 1983 ac fe’i cydnabyddir pellach fel un o’r gweithiau mwyaf awdurdodol a threiddgar ar genedlaetholdeb. Ceisiodd Anderson esbonio’r gwrthgyferbyniadau a gyfyd wrth arsylwi ar genedlaetholdeb. Er enghraifft, mae’n nodi fod yr hanesydd yn medru gweld yn glir mai ffenomen fodern yw’r genedl er bod y cenedlaetholwr yn gweld y genedl yn hen, os nad yn oesol. Nid yw’n llwyr ddiystyriol o farn, neu’r hyn a elwir ef yn “ddychymyg” y cenedlaetholwr, ond yn hytrach y mae’n ceisio mynd ati i egluro’r hyn sydd wedi creu’r “dychymyg” hwnnw. Dangosai Anderson sut y bu i haneswyr brofi mai “dychymyg” yn aml iawn a nodweddai feddylfryd a dyhead y cenedlaetholwyr ac nid hanes di-gwestiwn.

Paradocs sylfaenol arall y mae Anderson yn ceisio mynd i’r afael â hi yw ei ymdrech i ddeall sut y llwyddodd cenedlaetholdeb i ddod yn gymaint o rym gwleidyddol yn Ewrop, os nad y cryfaf ers y Chwyldro Ffrengig, er gwaethaf ei ‘dlodi athronyddol’ fel ideoleg. ‘Unlike other isms’, meddai Anderson, ‘nationalism has never produced its own grand thinkers: no Hobbeses, Tocquevilles, Marxes, or Webers…’ Dyma bwynt sy’n cael ei ategu gan Michael Freeden pan honnodd fod cenedlaetholdeb yn: ‘incapable of providing on its own a solution to questions of social justice, distribution of resources, and conflict-management which mainstream ideologies address’.

Yn ôl Anderson y cwestiwn mawr y mae’n rhaid mynd i’r afael ag ef yw’r ffenomen o weld pobl yn fodlon lladd a chael eu lladd yn enw eu cenedl. Os mai rhywbeth wedi ei ‘ddychmygu’ yw cymuned y genedl, a hynny’n weddol ddiweddar, sut felly mae esbonio penderfyniad llawer o unigolion i roi eu heinioes dros eu cymuned ddychmygol: ‘These deaths bring us abruptly face to face with the central problem posed by nationalism: what makes the shrunken imaginings of recent history (scarcely more than two centuries) generate such colossal sacrifices?’ Mae Anderson yn argyhoeddedig fod yr ateb i’w ganfod yng ngwreiddiau diwylliannol cenedlaetholdeb. Fe dybiodd fod cenedlaetholdeb yn perthyn i’r un categori o syniadaeth â Christnogaeth, Bwdhaeth ac Islam yn hytrach na’r categori y perthynai Marcsiaeth, Rhyddfrydiaeth a Sosialaeth iddo. Daw hyn i’r amlwg wrth ystyried yr arfer o godi cofadail a beddrodau ar gyfer arwyr cenedlaethol anadnabyddus. Dyma fel yr esbonia Anderson:

The cultural significance of such monuments becomes even clearer if one tries to imagine, say, a tomb of the unknown Marxist or a cenotaph for fallen Liberals. Is a sense of absurdity avoidable? The reason is that neither Marxism nor Liberalism are much concerned with death and immortality. If the nationalist imagining is so concerned, this suggests a strong affinity with religious imaginings.

Credai Anderson ymhellach fod y cysyniad o ‘barhad’ yn bwysig i bobl – cyn yr oleuedigaeth crefydd a ddiwallai blys dyn am barhad. Roedd rhaid wrth y diwallu hwn er mwyn arfogi pobl i ddelio â chyfyngder, dioddefaint, salwch a marwolaeth – dyma roes ystyr i fywyd. Tybiodd Anderson i’r genedl ddod i fodolaeth yn ystod cyfnod machlud y systemau crefyddol ac i’r ‘genedl’ lenwi gwagle neu dyhead a lanwyd gynt gan grefydd yn ei ddarpariaeth o’r syniad o ‘barhad’ i ddyn. ‘What then was required’, meddai Anderson, ‘was a secular transformation of fatality into continuity, contingency into meaning… few things were (are) better suited to this end than an idea of nation.’

Gwendid y theori hwn yw fod y cyd-destun Cymreig wedi dangos fod crefydd ei phobl wedi chwarae rhan bwysig yn natblygiad, ac yn wir yng nghread, cenedl y Cymry: nid cymryd lle crefydd a wnaeth y broses o lunio’r genedl yng Nghymru. Yn ogystal, wrth drafod perthynas cenedligrwydd y Sais a’r ffydd Gristnogol yn ei ffurf Anglicanaidd, mynnodd Tudur Jones yn The Desire of Nations fod y ddeubeth yn ‘closely interfused’ i’r graddau fel na ellid gweld cenedlaetholdeb fel ‘[a] substitute for a decayed religion,’ ond yn hytrach fel ‘a mature and responsible Christian response to a crisis that is social, economic, political and spiritual in its manifestations’.

Er yn cydnabod gwerth i theori Anderson, ac mewn rhai sefyllfaoedd yn gweld ei theori yn realiti; yn y cyd-destun Cymraeg gyda pherthynas agos crefydd a chenedlaetholdeb rhaid gweld y ddau yn dod law yn llaw nid bod un yn cymryd lle y llall.

Benedict Anderson: Imagined Communities, New Edition (Llundain: Verso, 2006)
Michael Freeden: ‘Is Nationalism a Distinct Ideology?’ yn Political Studies, XLVI (Rhydychen: Blackwell)
R. Tudur Jones: The Desire of Nations (Llandybie: Christopher Davies, 1974)

Please follow and like us:

Mae llawer o sôn ar y cyfryngau wythnos yma am ddarlith enwog Saunders Lewis, Tynged yr Iaith, gan fod hi’n hanner canrif i’r wythnos er iddo ei thraddodi. Ynghanol holl firi cofio’r ddarlith radio enwog hawdd anghofio ein bod ni’n coffau wythnos yma farwolaeth un arall o feddylwyr craffaf y Blaid hanner canrif yn ôl i’r wythnos. Bu farw John Edward Daniel, neu J.E. Daniel, ond yn 59 oed mewn damwain car gwta ddeuddydd cyn i Saunders draddodi Tynged yr Iaith. Roedd J.E. Daniel yn un o feddylwyr craffaf Plaid Cymru yn ei blynyddoedd cynnar a hefyd yn ddiwinydd o bwys mawr yng Nghymru’r Ugeinfed Ganrif. Ond ychydig iawn sy’n ymwybodol o’i ddylanwad a’i waith gan iddo adael bywyd cyhoeddus Cymru a mynd i ryw fath o obsciwrantiaeth yn weddol ifanc yn dilyn yr ail ryfel byd.

Pan laniodd R. Tudur Jones yn fyfyriwr ym Mala-Bangor y ddau athro yna ar y pryd oedd y Prifathro John Morgan Jones a’r Athro Syniadaeth Gristnogol J.E. Daniel. Roedd John Morgan Jones yn enwog am fod yn un o brif ladmeryddion rhyddfrydiaeth ddiwinyddol; ond J.E. Daniel oedd lladmerydd cyntaf yr uniongrededd-newydd nid yn unig yng Nghymru ond hefyd ym Mhrydain. Teimlai J.E. Daniel nad oedd yr iwtopia ddaearol y deisyfa’r rhyddfrydwyr diwinyddol amdano gam yn nes, yn wir, yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel teimlai fod rhyddfrydiaeth ddiwinyddol os rhywbeth wedi gwaethygu’r sefyllfa. Gwelai J.E. Daniel na allai dyn achub ei hun, ac felly’n hytrach ei bod angen achubwr a dyna wnaeth ei dywys yn gyntaf at astudio uniongrededd newydd Karl Barth ac yna ei ail-gysylltu gyda’r traddodiad cyfoethog Calfinaidd Cymraeg.

Ochr yn ochr â hyn roedd J.E. Daniel yn un o aelodau cyntaf Plaid Cymru gan fod yn Ddirprwy-lywydd i Saunders am gyfnod ac yn ystod yr ail ryfel byd ef fu’n Llywydd dros dro pan fu’n rhaid i Gwynfor roi seibiant iddi am resymau personol [Dwi ddim 100% siŵr os yw hyn yn ffeithiol gywir, dwi’n cofio ei ddarllen rhywle ond methu’n deg a ffeindio cofnod nawr! – gol.]. Roedd y cyfuniad yma o’i uniongrededd diwinyddol a’i genedlaetholdeb yn apelgar tu hwnt i’r R. Tudur Jones ifanc ac felly does dim syndod i Tudur gael ei ddylanwadu’n drwm gan J.E. Daniel. Mae fy ymchwil ddiweddar yn dadlau mae’r hyn wnaeth Tudur Jones i ryw raddau oedd datblygu ar y seiliau syniadaethol-ddiwinyddol dros genedlaetholdeb a ddechreuwyd ond a’i gadawyd yn anghyflawn gan J.E. Daniel.

Dywedodd D. Densil Morgan mae un o drasiedïau mwyaf yr ugeinfed ganrif oedd diffyg cynhyrchedd J.E. Daniel fel diwinydd. Dim ond un gyfrol a llond llaw o ysgrifau cyfoethog a chyhoeddodd byth. Ond gellir deillio ei ddiffyg cynnyrch diwinyddol i’w waith diflino dros y mudiad cenedlaethol fel y tystia atgof yr Athro Geraint Gruffydd amdano:

‘R wy’n cofio Daniel yn dweud wrthyf unwaith ddau beth, sef (a) fod galwad cenedlaetholdeb arno wedi ei droi oddi wrth ddiwinydda; a (b) nad oedd yn ddrwg o gwbl ganddo am hynny. Arwydd yw hyn fod Daniel wedi gallu uniaethu’n llwyr yn ei feddwl alwad Crist arno â galwad Cymru…

Rhan bwysig iawn o stori J.E. Daniel oedd ei wraig a oedd, efallai, yn fwy enwog nag ef sef Cathrine Daniel. Roedd Cathrine yn Babydd â J.E. Daniel yn Brotestant. Ond, fel Saunders, roedd ail-ddarganfod uniongrededd wedi peri i J.E. Daniel weld gwendidau Anghydffurfiaeth Cymru fel ag yr oedd hi’n boenus o glir. Gwelodd yn eglwys Rufain, beth bynnag am ei gwendidau amlwg hi hefyd, fod ganddi barch o leiaf at bethau fel y ddealltwriaeth glasurol o berson a gwaith Crist. Y dynfa yma oedd ynddo rhwng ei Brotestaniaeth a’i gydymdeimlad tawel gyda Chatholigiaeth Cathrine a Saunders sydd i’w gyfri, dwi’n meddwl, am ei gyfnod o obsciwrantiaeth cymharol ar ôl gadael Bala-Bangor.

Yn dilyn yr ail-ryfel byd gadawodd ei gadair ym Mala-Bangor a derbyn swydd fel arolygydd ysgolion a hyd y gwn bu’n addoli wedyn gyda’i wraig a’i blant mewn eglwysi Catholig. Datblygiad rhyfedd yn wir i ddyn oedd nid yn unig yn gyn-athro yng Ngholeg yr Annibynwyr ond hefyd yn brif ladmerydd uniongrededd o’i mewn. Mae’n debyg fod rhai, gan gynnwys ei deulu, yn mynnu fod J.E. Daniel wedi troi cefn yn llwyr ar Brotestaniaeth o 1946 ymlaen ond mae tystiolaeth fod Cathrine Daniel wedi dweud wrth R. Tudur Jones ar ei gwely angau ei bod hi am i bobl wybod “Mai Protestant oedd Jac tan y diwedd.”

O safbwynt diwinyddol mae Saunders a Daniel yn ffigurau diddorol tu hwnt. Mae llawer wedi sôn amdanynt fel un adain o’r adwaith ceidwadol yn erbyn rhyddfrydiaeth; cynrychiolwyd yr adain arall gan rai fel Geraint Gruffydd a Bobi Jones aeth ymlaen i fod yn rhan o sefydlu eglwysi anghydffurfiol newydd yn hytrach na gadael Anghydffurfiaeth a throi at Rufain. Cymaint oedd y dryswch syniadaeth a geid o fewn Anghydffurfiaeth y pryd fod Daniel a oedd yn Brotestant “tan y diwedd” yn fwy cyfforddus tu allan iddi nac o’i mewn.

Ond beth am Dynged yr Iaith? Wn i ddim os traddodwyd y ddarlith yn fyw neu iddi gael ei recordio ymlaen llaw, cyn i Daniel farw ar yr 11eg o Chwefror 1962. Tybed pa fath o gwmwl y trawodd y newydd trist yma am ei gyfaill a gŵr un o’i gyfeillion agosaf dros Saunders ar y pryd? Mae J.E. Daniel yn ŵr sy’n haeddu mwy o sylw a mwy o astudiaeth – roedd, yn debyg i Saunders ei hun efallai, yn enigma diddorol.

Please follow and like us:

Dwi wedi ail ymuno a Phlaid Cymru wythnos yma er mwyn pleidleisio dros Leanne Wood. Dydw i ddim yn cytuno gyda Leanne ynglŷn a phob peth o bell ffordd, ond dwi’n argyhoeddedig mae hi mae’r Blaid a Chymru ei hangen ar y foment yma mewn hanes er mwyn rhoi ychydig o dân ym mhethau. Y Mab Darogan i mi o hyd yw Adam Price, ac mae cefnogaeth Adam i Leanne yn bwysig dwi’n meddwl wrth edrych ar ddyfodol y Blaid yn yr hir dymor.

Mae unrhyw un sydd wedi ymwneud ac ymgyrchoedd iaith dros y blynyddoedd diwethaf yn gwybod yn iawn am ymrwymiad Leanne i’r Gymraeg. Oes, mae angen iddi fagu mwy o hyder wrth siarad Cymraeg yn gyhoeddus ond fe ddaw hynny gydag amser. Ond prif nodwedd Leanne yw ei daliadau sosialaidd felly dwi am ddweud gair am hynny o bersbectif Cristnogol. Er mod i’n gwerthfawrogi dadansoddiad Marx o ymddieithriad y gweithiwr o’i lafur does gen i fawr ddim byd arall i ddweud am Marx. Mae fy rhagfarn yn erbyn Marx yn rhannol oherwydd crwsâd Marx yn erbyn crefydd ac yn sgìl hynny erlid brwnt dilynwyr Marx ar Gristnogion drwy hanes. Fodd bynnag, wrth ddod at gwestiynau ynglŷn a stiwardiaeth arian a chyfoeth mae gan sosialwyr a Gristnogion fwy yn gyffredin nag y byddai llawer o sosialwyr a llawer o Gristnogion yn fodlon ei gyfaddef.

Mae Tudur Hallam yn dweud yn Canon ein Llên fod y diwylliant anghydffurfiol, cyn i athroniaeth Marx ledu drwyddi, yn ‘hyrwyddo undod diwylliannol a thrawsddosbarth’. Roedd Tudur Jones hefyd yn dadlau yn Ffydd ac Argyfwng Cenedl fod Yr Hen Ymneilltuwyr, er yn cynnwys rhai aelodau ‘digon cyfforddus eu hamgylchiadau’, yn cymryd gofal o dlodion eu cynulleidfaoedd. Gwerthoedd Cristnogol oedd sail y gofal a’r consyrn hwn am y tlodion ac anffodusion y gymdeithas, a hynny cyn i unrhyw lofa gael ei suddo yng Nghymru ac ymhell cyn i syniadau Marx gyrraedd y wlad. Ond mae yna wahaniaeth sylfaenol rhwng Cristnogaeth a Marcsiaeth ar y mater yma sef fod Marcsiaeth methu mynd i’r afael a gwraidd problem cymdeithas wrth ddelio a chyfoeth sef hunanoldeb, cybydd-dod, natur farus pobl ac yn y blaen – mewn gair – pechod. Mae Cristnogaeth, yn wahanol i Farcsiaeth, yn cynnig newid y galon yn ogystal a’r allanolion. Ond beth bynnag am y gwendid sylfaenol hwnnw o dŷ sosialaeth seciwlar, mae gwleidyddiaeth Leanne yn eistedd yn fwy cyfforddus ar fy nghydwybod i na gwleidyddiaeth pobl sy’n derbyn teyrnasiad cyfalafiaeth y farchnad rydd yn ddi-gwestiwn.

Er mod i wedi ail ymuno a’r Blaid does gen i ddim bwriad bod yn weithgar o fewn y Blaid a hynny am sawl rheswm, yn bennaf oherwydd mod i dal yn argyhoeddedig mae’r ffordd fwyaf gonest i Weinidog yr Efengyl ddilyn dysgeidiaeth Iesu yw tu allan i wleidyddiaeth pleidiol gan fod y byd hwnnw, fel y mae dyddiau yma beth bynnag, yn gofyn i bobl gyfaddawdu’n ormodol ar werthoedd dwi’n eu cyfri’n rhai cwbwl greiddiol.

Please follow and like us: