Un o’r pethau mwyaf difyr dwi wedi darllen ar y we ers tro oedd llith diweddar Hogyn o Rachub ar ei flog: ‘Caerdydd Vs. Hogyn o Rachub’. Mae o’n mentro tynnu blewyn o drwyn Cymry Cymraeg Caerdydd. Ro’ ni’n meddwl fod y pwynt isod ganddo yn ddifyr iawn ac yn bwynt sydd angen cnoi cil drosto:
Mae ‘na elfen gref (a mentraf ddweud dosbarth canol, sydd ddim yn gyhuddiad dwi’n mwynhau ei luchio o gwmpas) sydd mor, mor falch o Gymreictod newydd Caerdydd. “O,” medda nhw, “fyddwch chi’n clywed Cymraeg ymhobman yng Nghaerdydd y dyddiau hyn”. Peidiwch â chredu neb sy’n dweud hyn, maen nhw’n llawn sh**. Mae’n wir y clywch Gymraeg mewn rhai ardaloedd penodol – os nad penodol iawn – o Gaerdydd. Ac mae’n wir fod ‘na rwydwaith Cymraeg cryf a bywiog yn y ddinas. Ond rhwydwaith ydi o, nid cymuned, ac mae hynny’n wahaniaeth pwysig. Cymuned Gymraeg nid oes i Gaerdydd.
Dwi ddim am ladd ar Gaerdydd na Chymry Cymraeg Caerdydd, sgen i ddim hawl i wneud hynny. Hefyd, rhaid derbyn fod rhai pobl eisiau byw yn y ddinas a rhai pobl eisiau byw yn y “fro” – rhaid parchu dewis a galwad bersonnol. Does dim budd dadlau fod un dewis yn gywir a’r naill yn anghywir, mae gyda chi ddau ddewis dilys ond gwahanol. Mae angen Cymry yn y ddinas ac yn y “fro”. Dwi ddim yn hoffi y label “y fro” gyda llaw, ond fe wna i ei ddefnyddio gan mod i methu meddwl am label gwell. Rwy’n siarad am gymunedau lle mae’r mwyafrif o bobl yn siarad Cymraeg.
Mae’r rhan fwyaf o deulu Mam wedi ymgartrefu yng Nghaerdydd ers yr 1980au. (Er yn ddiddorol mae dau aelwyd wedi symud i Feirionnydd yn y ddeng-mlynedd diwethaf.) Mae Mamgu a’m Mrawd a’i wraig yn byw yng Nghaerdydd o hyd. O brofiad fy nheulu fy hun rwy’n gwybod fod modd byw bywyd llawn trwy gyfrwng y Gymraeg yng Nghaerdydd. Mae fy nheulu i’n Gristnogion brwd ac felly mae canran fawr o’u hwythnos yn troi o amgylch gweithgareddau’r Capel sydd, wrth gwrs, i gyd yn Gymraeg. Mae fy holl gefndryd a fagwyd yn y ddinas wedi cael addysg gyflawn Gymraeg yn ysgolion cynradd ac uwchradd Cymraeg y ddinas. Ag eithrio un modryb oedd yn gweithio i’r NHS roedd pob aelod arall o’r teulu yn gwneud eu bywoliaeth yn anuniongyrchol oherwydd y Gymraeg trwy’r byd addysg, cyfieithu ayyb… Iaith yr aelwyd adref oedd y Gymraeg hefyd wrth gwrs. Mewn gair, roedd ac mae fy nheulu i’n byw bywyd cymharol gyflawn trwy gyfrwng y Gymraeg yng Nghaerdydd.
Ond, ac mae hwn yn ond mawr sy’n dilyn ymlaen o bwynt Hogyn o Rachub. A’i cymuned Gymraeg neu rhwydweithiau Cymraeg mewn gwirionedd sydd yn y ddinas? Dwi am geisio diffinio rhywfaint beth yw cymuned cyn parhau. Rwy’n credu y dylai cymuned Gymraeg gynnwys rhychwant cymharol eang o bob dosbarth cymdeithasol. Er fod argaeledd addysg Gymraeg mewn ardal yn beth pwysig – efallai fod hi’n well edrych ar argaeledd trydanwyr, plymwyr a mecanics Cymraeg fel mesurydd a ydyw hi’n gymuned Gymraeg ai peidio? Rwy’n siŵr fod yna ddigon o drydanwyr, plymwyr a mecanics sy’n Gymry Cymraeg yng Nghaerdydd ond mewn cymuned Gymraeg y norm yw fod trydanwyr, plymwyr a mecanics yn Gymry Cymraeg nid novelty. Mae hyn hefyd yn gynyddol wir yn anffodus am y rhan fwyaf o ardaloedd trefol o fewn y “fro”.
Er enghraifft, cymharwch ward Peblig yng Nghaernarfon gyda ward Treganna yng Nghaerdydd. Dwi’n gwybod fod yna wahaniaeth mawr rhwng y ddau ward yma. Ond mae’n helpu i wneud y pwynt yn eglur.
Yn Nhreganna mae’r siaradwyr Cymraeg yn or-lwythog yn y dosbarthiadau cymdeithasol uwch tra yn Peblig mae’r siaradwyr Cymraeg wedi eu rhannu allan yn well drwy bob dosbarth cymdeithasol. Dwi ddim yn dweud fod byw yn y ddinas yn anghywir. Ddim o gwbl. Ond rhaid derbyn bod yr hyn a olygir wrth “Gymuned Gymraeg” yng Nghaerdydd ac Aberystwyth dyweder, yn dra wahanol i’r hyn yw Cymuned Gymraeg yn Nhregaron neu Gaernarfon. Mae rhwydwaith ddiwylliannol/addysgol/ayyb…/ayyb… Gymraeg yn wahanol i gymuned Gymraeg lle mae’n normal i archebu dy Burger and a Pint yn Weatherspoons yn y Gymraeg yn ogystal a derbyn dy addysg a dy rifyn diweddaraf o Taliesin trwy’r Gymraeg. Rwy’n credu fod Hogyn o Rachub yn gwneud pwynt teg.
Cytuno’n llwyr. Mae ‘na werth mewn pa mor naturiol yw’r iaith mewn lle penodol ac wrth edrych ar wahanol ddosbarthiadau sy’n siarad Cymraeg, credaf fod eich dadl yn un credadwy iawn. Pwynt deg, felly.