‘Crist: Gobaith Cenedl’, dyna oedd teitl pennod gan Dr. Tudur yn y gyfrol ‘Gwinllan a Roddwyd’ a gyhoeddwyd yn 1972. Mae Tudur yn agor y benod wrth ddweud “Gwaith dyn yw creu diwylliant”, yna maenÂ
mynd ymlaen i ddweud: “Wrth greu diwylliant, mae dyn yn gwrthrychu’r ffydd sy’n rheoli’i galon.” Yn nhermau diwinyddiaeth gyhoeddus mae ‘diwylliant’ yn golygu holl sfferau cymdeithasol dyn, llen a cherddoriaeth ie, ond hefyd sfferau fel gwleidyddiaeth a diwydiant. Mae syniad Tudur fod diwylliant dyn yn gwrthrychu’r ffydd sy’n rheoli ei galon yn esbonio llawer am y pydew gwleidyddol mae Cymru ynddi heddiw.Â
Nid Crist yw gwrthrych ffydd y rhelyw o wleidyddion yng Nghaerdydd a dyna sydd i gyfrif rwy’n tybio am siomedigaeth llawer o’r wleidyddiaeth sy’n dod allan o Fae Caerdydd.
Gadewch i mi ymhelaethu. Tra mod i yn Kyiv ches i broffwydoliaeth fod angen i mi ail gyhoeddi negesÂ
Jeremeia 18 yn glir i Gymru. Dyma ddywedodd Yr Arglwydd wrth Jeremeia a minnau:
Fel clai yn llaw’r crochenydd, felly yr ydych chwi yn fy llaw i, ty Israel a Chymru. Ar unrhyw funud gallaf benderfynnu diwreiddio a thynnu i lawr, a difetha cenedl neu deyrnas. Ac os bydd y genedl honno y lleferais yn ei herbyn yn troi oddi wrth ei drygioni, gallaf ailfeddwl am y drwg a fwriedais iddi. Ar unrhyw funud gallaf benderfynnu adeiladu a phlannu cenedl neu deyrnas, ond os gwna’r genedl honno ddrygioni yn fy ngolwg, a gwrthod gwrando arnaf, gallaf ailfeddwl am y da a addewais iddi. Yn awr dywed wrth bobl Jwda a Chymru ac wrth breswylwyr Jerwsalem a threfi Cymru.
Roedd geiriau’r Arglwydd yn siarad yn amlwg o glir i mi sef bod adferiad gwleidyddol a diwyllianol Cymru yn gorfod dod law yn llaw ag adferiad ysbrydol grymus. Gan fod y Cymry yn troi cefn ar Yr Arglwydd ar hyn o bryd mae hynny yn cael ei adlewyrchu gan ein llywodraeth llipa.
Mewn difri calon pa lywodraeth arall yn y byd yn ein dydd ni sy’n pasio LCO i roi hawliau pellach i siaradwyr Cymraeg ond yn dewis cyfyngu’r hawliau hynny i rai sectorau yn unig. Mae Gair Duw yn glir nad oes gwahaniaeth rhwng Iddew na Groegiad, ond mae yna wahaniaeth rhwng Iddew a Groegiad yn y sector Breifat yn ôl LCO iaith arfaethedig Plaid Cymru a’r Blaid Lafur. Ydy’r gwleidyddion a’r gweision sifil yn tybio fod eu doethineb yn rhagori ar ddoethineb Brenin y Brenhinoedd? Bydded i Dduw faddau iddynt am eu cyfeiliorni.
Cafod Jeremeia ei erlid gan ei gyd-Iddewon am ddod ar broffwydoliaeth yma gan yr Arglwydd a dwin gwbid na fydd y neges yma yn boblogaidd yng Nghymru heddiw. Ond alla i ddim a tewi am yr hyn mae’r Arglwydd wedi rhoi ar fy nghalon i adrodd.
Crist yw gobaith cenedl. Crist yw gobaith Cymru. Llugoer a di-ddanedd bydd unrhyw ymdrechion i ddatblygu datganoli ac adfer y Gymraeg heb fod hyn yn digwydd law yn llaw ag adferiad ysbrydol. Nid fy marn i yw hyn ond dyma’r realiti mae Duw wedi ei ddatguddio i mi ac a ddatgelwyd genhedlaeth yn ol i wyr fel Dr. Tudur. Rhaid i Gymru a phobl Cymro ddod i oed unwaith yn rhagor a chydnabod Arglwyddiaeth Crist a diolch iddo am ein cadw hyd yma.
Mae sylwadau Dr Tudur Jones yn ddiddorol, ond ni allaf ond teimlo bod ‘na dryswch categoriau yma. Mae’n siarad am ddiwylliant a ffydd. A yw diwylliant yn rhywbeth personol fel ffydd? Wrth son am ddyn yn creu diwylliant, beth sydd ganddo mewn golwg, a’i unigolyn sydd mewn golwg neu y ddynolryw (neu cymdeithas, cenedl)? Mae crefydd yn cyfrannu’n helaeth i ddiwylliant ond a ellir siarad mewn termau megis diwylliant yn wrthrychiad o ffydd. Teimlaf mae’r hyn sy’n cyferbynu at ddiwylliant yw crefydd – dau gysyniad haniaethol tra bod ffydd yn benodol yn perthyn i eglwys neu unigolion, y nhw sy’n credu, tra bod y syniad o grwp o bobl yn ‘diwylliana’ yn braidd yn chwythig. Os yw diwylliant yn wrthrychiad o ffydd yna’r cam nesaf yw credu mewn diwylliant – a dyna sydd wedi arwain (o bosib) at fethiant crefydd yng Nghymru.
Diolch i ti am dy sylwadau, Rhys.
Dw i ddim yn siwr i ba raddau y gellir cysylltu gwleidyddiaeth ymarferol a chrefydd. Wyt ti’n siwr y byddai sefyllfa’r LCO ar yr iaith yn wahanol pe bai holl aelodau’r Llywodraeth yn Gristnogion o argyhoeddiad? Ceir Cristnogion o bob safbwynt gwleidyddol. I ba raddau mae crefydd neu ddiffyg crefydd pobl yn effeithio ar eu hagwedd at wleidyddiaeth o-ddydd-i ddydd?
Pa mor siwr all rhywun fod y byddai adferiad ysbrydol yn arwain at ddatblygu datganoli ac adfer y Gymraeg? Oni allai gael effaith yn hollol i’r gwrthwyneb?
Diolch am y sylwad Sian. Mewn gair, byddai Tudur yn dadlau mae nid mater gwleidyddol ac yn sicr nid mater pleidiol-wleidyddol ydy rhyddid i Gymru ond yn hytrach cwestiwn moesegol i’r Cristion. A mae disgwyl i’r Cristion wneud safiad ymarferol yn ogystal a deallusol yn erbyn camwri moesol. Ac mae’r ddadl o gwmpas sgop LCO’s yn y bôn yn ddadl am ryddiad i’r Cymry benderfynnu pethau drostynt hwy eu hunain. Nid dadleuon gwleidyddol yw’r rhai tu ôl yr LCO ond yn hytrach dadleuon moesol am ryddid cenedl. Maddeua’r ffurfioldeb o nawr mlaen ond dyma ddar mas o un o’m mhapurau i yn trafod y pwnc ti’n ei godi:
Fe gyfyd safiad y rhan fwyaf o eglwysi ar gwestiwn ymreolaeth i Gymru erbyn y saithdegau y cwestiwn o briodoldeb i’r eglwysi a’i harweinwyr ymhél a gwleidyddiaeth. Onid creu rhwyg o fewn yr eglwys fyddai sgìl effaith gwneud safiadau a datganiadau gwleidyddol o’r fath? Wel dyma oedd cwestiwn miniog Cledwyn Hughes i R. Tudur Jones a’r cwestiwn a daflwyd yn ôl at yr Ysgrifennydd Gwladol gan R. Tudur Jones. Mae’r ddadl i’w gweld mewn ysgrif yn dwyn y teitl ‘Yr Ysgrifennydd, Y Blaid a’r Eglwysi’ a gyhoeddwyd yn rhifyn mis Hydref 1967 o’r Ddraig. Fe feirniadodd Cledwyn Hughes Bleidwyr am ddod a gwleidyddiaeth i mewn i’r Pulpud ac mae R. Tudur Jones yn ymateb drwy gymharu ei eiriau gyda geiriau o eiddo Hanns Kerrl, Gweinidog Materion Crefyddol llywodraeth Hitler. Mae R. Tudur Jones yn mynd ymlaen i rybuddio y bo sgil-effaith ddifrifol pan fo’r eglwys yn ddywedws am lywodraeth y dydd fel ag yr oedd yr eglwys, ar y cyfan, yn yr Almaen yn y 30au. ‘Y mae’n anhygoel fod Mr Cledwyn Hughes sydd ei hunan yn flaenor ac yn bregethwr ac yn fab i weinidog,’ meddai R. Tudur Jones, ‘mor fyr ei olygon fel ei fod yn chwarae a syniadau fel hyn.’
Fe â R. Tudur Jones ymlaen i bwyntio allan i Cledwyn Hughes, bymtheg mlynedd ynghynt, ddod a gwleidyddiaeth i’r pulpud pan oedd hynny yn gyfleus iddo ef drwy siarad ar destun ‘Y Wladwriaeth Les’ i Gymdeithasfa’r Eglwys Bresbyteraidd. Meddai R. Tudur Jones eto: ‘dyma enghraifft drist o wleidydd yn awyddus i ddefnyddio’r eglwysi Cristnogol pan fo hynny’n hwylus i’w amcan a’i ddelfryd a’i uchelgais ef, ond yn mynd mor bell hyd yn oed ac amau eu hawl i ryddid llafar pan feiddiant feirniadu.’ Cred llawer mai nid gwleidyddiaeth o’r rheidrwydd y dylai’r Cristion, a’r Bugail yn enwedig, ei osgoi ond yn hytrach gwleidyddiaeth pleidiol. Fe â R. Tudur Jones ymlaen i holi beth yn union yw gwleidyddiaeth “plaidâ€? Meddai: ‘dim ond mewn gwlad ddarostyngedig fel Cymru y mae tynged y genedl, a ffyniant ei hiaith a’i hawl i’w llywodraeth yn dod o dan y pennawd “gwleidyddiaeth plaid.‒ Dadl R. Tudur Jones yw fod tynged Cymru, yr iaith a chymunedau Cymraeg yn fwy na “gwleidyddiaeth plaid†a’i fod o bwys mawr i’r eglwysi ymateb i’r argyfwng:
Barn Cledwyn Hughes ydy nad busnes yr eglwys yw llefaru am dynged Cymru ond mewn ymateb fe ddywed R. Tudur Jones mai ‘busnes cyntaf eglwysi yw bod yn eglwysi. Ond eu busnes hwy hefyd, nid busnes gweinidog y goron, yw diffinio beth mae hynny’n ei olygu.’ Mae’r ddadl gyhoeddus yma gyda Cledwyn Hughes yn eithriadol bwysig yn fy nhyb i i ddeall meddwl gwleidyddol R. Tudur Jones fel gwleidydd Cristnogol yn arbennig felly ei ymateb a’i ddelio gyda’r Wladwriaeth Seisnig oblegid mae R. Tudur Jones yn dadlau’n glir a chroyw fan yma mai un o ddyletswyddau’r yr eglwys yw dal y wladwriaeth yn atebol: ‘Ond pan fo hi [y wladwriaeth] yn dechrau ymagweddu fel petai’n ddwyfol neu pan fo’n gweithredu’n anghyflawn,’ meddai R. Tudur Jones, ‘yr adeg honno mae’n bryd i Gristnogion ymuno gyda’r dinasyddion oll i’w cheryddu.’